پژوهش و آموزش در گیاهان دارویی

با عرض سلام و تشکر بابت وقتی که به این مصاحبه اختصاص دادید. لطفا در ابتدا خودتان را معرفی نموده و توضیح مختصری نیز در مورد زمینه ی پژوهشی و تخصص تان در رابطه با گیاهان دارویی ارائه فرمایید.
با سلام و تشکر، بنده فاطمه سفیدکن عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور هستم که بیش از ۲۰ سال است بر روی گیاهان دارویی کشور تحقیق می کنم. زمینه اصلی و تخصصی من استخراج و آنالیز مواد موثره گیاهان دارویی یا فیتوشیمی است ولی همکاری با محققین مختلف در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و سایر دست اندرکاران گیاهان دارویی در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و همچنین شرکت های کشت و صنعت گیاهان دارویی، باعث شده اطلاعاتی در مورد سایر جنبه های گیاهان دارویی هم کسب کنم. استاد پژوهش پایه ۲۶ هستم، مجری بیش از ۲۵ پروژه تحقیقاتی بوده و در اجرای طرح های تحقیقاتی زیادی همکاری کرده ام. راهنمایی و مشاوره بیش از ۱۲۰ پایان نامه کارشناسی ارشد و دکترا را در جنبه های مختلف گیاهان دارویی به عهده داشته ام. ۱۶۰ مقاله در مجلات معتبر بین المللی و ۱۲۰ مقاله در مجلات علمی- پژوهشی داخلی چاپ کرده ام. دروس مختلفی را در زمینه فیتوشیمی یا شیمی ترکیبات طبیعی در مقطع فوق لیسانس و دکتری در دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی تدریس کرده ام. سردبیر مجله علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران هستم. چندین بار به عنوان محقق برگزیده وزارت جهادکشاورزی و یک بار هم به عنوان پژهشگر برتر ملی برگزیده شده ام.
با توجه به حضور و تجربه جنابعالی در بخش های پژوهشی مرتبط با گیاهان دارویی و معطر ایران، لطفا تاریخچه ای در رابطه با تحقیقات انجام شده در مورد گیاهان دارویی و معطر ایران بیان بفرمایید؟
تحقیق در مورد گیاهان دارویی کشور سابقه دیرینه ای دارد. از سوابق افتخار آمیز کهن مرتبط با دانش استفاده از گیاهان دارویی و طب سنتی و بزرگانی مثل ابوعلی سینا که شهرت جهانی دارند که بگذریم، با رویکرد دوباره جهان به سمت ترکیبات طبیعی و گیاهان دارویی، پس از روشن شدن عوارض جانبی داروهای سنتزی، تحقیقات نوین در کشور از چند دهه قبل آغاز شد. در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور از بدو تشکیل موسسه در سال ۱۳۴۸ تحقیقاتی در زمینه شناسایی گیاهان دارویی کشور و نحوه بهره برداری از محصولات فرعی مطرح شد و در اولین سال های پس از انقلاب در قالب یک طرح ملی، شناسایی گیاهان دارویی در استان های مختلف کشور و نحوه اهلی کردن برخی از این گیاهان شروع گردید. شناسایی مواد موثره گیاهان دارویی بومی کشور با نگاه کاربردی از اوایل دهه ۷۰ در این موسسه در قالب یک طرح بین المللی با UNDP شکل گرفت و برای اولین بار در آن سال ها استخراج و  شناسایی اسانس گیاهان معطر بومی ایران در دستور کار قرار گرفت. همزمان برخی دانشگاه ها نیز در این زمینه فعالیت هایی را داشتند برای مثال تحقیقات دکتر روستائیان در خصوص شناسایی و تعیین ساختار برخی ترکیبات موجود در گیاهان دارویی کشور، زحمات اساتید بزرگواری مثل دکتر علی زرگری برای تالیف کتب گیاهان دارویی و افراد دیگری که در این سخن کوتاه نمی توان از همه نام برد، از سوابق افتخار آمیز کشور هستند. کم کم گیاهان دارویی و استفاده های متعددی که از این گیاهان در صنایع مختلف می شد علاقه افراد، محققان، نهادها و دستگاه های متعدد دیگری را به موضوع جلب نمود و گیاهان دارویی از جنبه های مختلف تخصصی گیاهشناسی، اکولوژی، زراعت، باغبانی، فیتوشیمی، داروسازی و… موضوع تحقیقات متنوعی قرار گرفتند. امروزه علاوه بر وجود رشته های تحصیلی مرتبط با گیاهان دارویی در دانشگاه های مختلف کشور، مجلات علمی-پژوهشی، مقالات داخلی و خارجی فراوان، کتابهای متعدد و … تولید و عرضه فراورده های دارویی، آرایشی-بهداشتی و غذایی متنوع از گیاهان دارویی را در کشور داریم که نشان دهنده ثمربخش بودن تحقیقات انجام شده و گرایش عمومی تولیدکنندگان و مردم به تولید و مصرف گیاهان دارویی است. البته هنوز تا جایگاه واقعی که می توانیم در تولید، فرآوری و صادرات گیاهان دارویی داشته باشیم خیلی فاصله داریم.

شما در یکی از بزرگترین موسسات پژوهشی کشور در رابطه گیاهان دارویی و معطر (موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور) حضور دارید و با توجه به اینکه سردبیر فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران نیز می باشید، اطلاعات جامعی در مورد وضعیت پژوهش های صورت گرفته و در حال انجام بر روی گیاهان دارویی و معطر نیز دارید. چه کمبودها و نواقصی در پژوهش های محققین کشورمان مشاهده می شود؟ در اولویت های پژوهشی این بخش به نظر شما با توجه به نیازهای کشور باید چه موضوعاتی قرار بگیرند؟
سوال بسیار خوبی است. چیزی که در تحقیقات انجام شده و در حال اجرا در کشور مشاهده می شود متاسفانه مقدار زیادی انجام کارهای تکراری و بعضاً روی گیاهانی است که دسترسی به آنها آسان است یا فقط گام های اولیه یک مسیر تحقیقاتی طی می شوند. مثلاٌ دانشجویان رشته زراعت معمولا به انجام تحقیقات روی گیاهانی می پردازند که بذر آنها براحتی قابل تهیه باشد. البته مشکلات اجرایی کار در شرایط فعلی کشور و اعتبارات ناچیز در نظر گرفته شده برای انجام پایان نامه های دانشجویی و طرح های تحقیقاتی قابل درک است، ولی چیزی که کشور به آن نیاز دارد اهلی کردن و زراعی کردن گیاهان بومی ایران است که برخی از آنها نیز انحصاری هستند. این گیاهان دارای مزیت نسبی بوده و قابل رقابت با گیاهان دارویی تجاری شده دنیا هستند. درست است که تحقیق روی این گیاهان مستلزم مراجعه به طبیعت، جمع آوری بذر در زمان مناسب و سبز کردن و پرورش این گیاهان و به عبارتی به نسبت مشکل تر است ولی نیاز کشور ما در حال حاضر این کار است و نه خریدن بذر حاضر و آماده و حال به دنبال گشتن موضوعی که کمی با کارهای قبلی متفاوت باشد. در مورد سایر تخصص ها هم این موضوع صدق می کند. مثلا بسیاری از دانشجویان دکتری در رشته علوم باغبانی به بررسی تنوع ژنتیکی، فیتوشیمیایی و مورفولوژیکی یک گونه گیاهی می پردازند که البته کار ارزشمندی است ولی گام اول تحقیق برای کشت و اهلی کردن گیاه است و اگر ادامه پیدا نکند و منجر به معرفی رقم یا واریته و توسعه کشت و اهلی کردن نشود می توان گفت تحقیق ناقص مانده است. به همین صورت در تحقیقات فیتوشیمی، میکروبیولوژی، داروسازی و … هم موارد قابل ذکر وجود دارد. اگر در یک جمله بخواهم موضوع را بیان کنم سهم تحقیقات اصیل و منطبق با نیاز کشور، به نحوی که از ابتدا تا انتهای یک مسیر تحقیقاتی طی شده و منجر به تولید نتایج کاربردی و ارزش افزوده شود، در تحقیقات انجام شده رضایت بخش نیست.

راه اندازی قطب علمی تحقیقات گیاهان معطر و اسانس‌ها قدم جدید و بزرگی در رابطه با انجام پژوهش های کاربردی در ایران بود. لطفا در مورد نحوه شکل گیری ایده ی ایجاد این قطب علمی، اهداف، فعالیت های انجام شده و دورنمای آن برای آینده توضیحاتی را ارائه بدهید؟
تشکیل این قطب را بنده و سایر اعضای قطب برای حل مشکلی که در جواب سوال قبلی ذکر کردم، برای انجام تحقیقات هدفمند و پیوسته به هم در مورد گیاهان اسانس دار و معطر، پیگیری کردیم. به عبارت دیگر یکی از توانمندی های کشور در گیاهان دارویی، وجود تنوع زیستی فراوان از گیاهان معطر در کشور است. همچنین تحقیقات زیادی در خصوص بررسی کمیت و کیفیت اسانس این گیاهان در کشور انجام شده است. از بین همه گیاهان مورد بررسی با اعضای هسته اصلی این قطب به این نتیجه رسیدیم که حدود ۲۰ گونه از دو جنس گیاهی (آویشن و مرزه) را که تحقیقات قبلی قابل رقابت بودن آنها را با گیاهان تجاری دنیا نشان داده و بسیاری از آنها انحصاری ایران هستند، انتخاب کنیم. تمام تحقیقات مورد نیاز را برای اینکه گونه های مناسب از این جنس ها بتوانند در اقلیم مناسب خود کشت شده و وارد عرصه تولید و فراوری شوند انجام دهیم تا جایی که نتیجه این تحقیقات وارد بازار و زندگی مردم شود. امیدواریم این روند به عنوان یک الگو بتواند در سایر زمینه های تحقیقاتی مرتبط با گیاهان دارویی وارد شود.
خوشبختانه در تحقیقات این قطب که در قالب دو طرح جامع ملی با بیش از ۱۰۰ پروژه در حال اجرا هستند، تعداد زیادی محقق از موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی در استان های مختلف و برخی از دانشگاه ها و همچنین دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترای متعددی در کنار هم مشغول تحقیق هستند و تاکنون هم نتایج خوبی بدست آمده است. در نهایت این تحقیقات به عنوان پازل های مختلف یک برنامه جامع در کنار هم قرار می گیرند تا انشاء ا.. ما را به نتیجه نهایی برساند.

شما سوابق زیادی نیز در تدریس و آموزش در دانشگاه مطرح کشور بخصوص در مقاطع تحصیلات تکمیلی داشته اید. آیا سرفصل های فعلی رشته های مرتبط با گیاهان دارویی کارآمد و بر طبق نیاز جامعه هستند؟ آیا با توجه به روند پیشرفت علم و تکنولوژی در جهان، نیاز هست مباحثی به آنها اضافه شود؟ لطفا توضیحاتی را ارائه فرمایید.
به نظرم سرفصل ها خوب هستند. خوشبختانه چون ایجاد این رشته ها به نسبت جدید است سرفصل ها هم مناسب هستند. اما محتوای ارائه شده در همه دانشگاه ها و توسط همه اساتید از یک کیفیت برخوردار نیستند. فکر می کنم اساتید دروس گیاهان دارویی باید تجربیات تحقیقاتی خود را تقویت کرده و حتما از صنایع مرتبط در ایران و جهان بازدید داشته باشند. تحقیقات را در دنیا دنبال کنند و نیازهای کشور را هم بشناسند تا بتوانند در سرفصل های موجود تا حد امکان اطلاعات علمی دانشجویان را بالا ببرند.

یکی از تالیفات ارزشمند شما که متاسفانه بصورت مناسبی در کشور معرفی و همچنین توزیع نشده است، کتابی با عنوان “شیمی و تهیه صنعتی روغن‌های اسانسی” می باشد. لطفا در مورد مباحث مطرح شده در این کتاب و همچنین هدف تان از تالیف آن توضیحاتی ارائه فرمایید.
مباحث مطرح شده در این کتاب تعاریف علمی از اسانس ها و ترکیبات تشکیل دهنده آنها، بیوسنتز ترکیبات اسانسی در گیاهان، تئوری و عمل تقطیر، روش های استخراج اسانس ها در سطوح آزمایشگاهی و صنعتی، پارامترهای تاٌثیرگذار بر بازده و کیفیت اسانس ها، دستگاه های صنعتی استخراج، روشهای بهبود کیفیت اسانس ها، مشکلات، معایب و مزایای روش های مختلف تقطیر و همچنین ارائه راهکارهای مناسب برای حل این مشکلات است. همچنین روش های صنعتی تهیه کانکریت و ابسولوت از گیاهان معطر در آن ارائه شده است. این کتاب هم به منظور استفاده دانشجویان نوشته شده و هم دست اندرکاران صنعت. استفاده از مباحث مطرح شده در این کتاب در صنایع فرآوری گیاهان دارویی کشور باعث بهبود کیفیت اسانس های تولیدی آنها و در نتیجه افزایش بهای آنها و قابل رقابت بودن در بازارهای جهانی خواهد شد. ما در کشور کتب و منابع فارسی در خصوص شیمی ترکیبات طبیعی و فراوری گیاهان دارویی به اندازه کافی نداریم و هدف من از نوشتن این کتاب هم رفع نیاز دانشجویان و دست اندرکاران موضوع بود.

با توجه به تجارب علمی و عملی شما در زمینه استحصال و شناسایی مواد موثره گیاهان دارویی، سطح علم و تکنولوژی صنایع فرآوری گیاهان دارویی کشور چگونه می باشد؟ چه کمبودها و نواقصی در آنها مشاهده کرده اید؟ چه راهکارهایی می توانید برای افزایش بهره وری و کیفیت آنها ارائه نمایید.
متاسفانه باید بگویم سطح علم و تکنولوژی صنایع فراوری گیاهان دارویی کشور اصلاً مناسب نیست. من از کارخانجات و صنایع زیادی بازدید کرده ام، اگرچه برخی صنایع بعضی از ماشین آلات شان را از خارج کشور وارد کرده اند و فرمولاسیون های خوبی هم دارند اما بعضی اصول اولیه در طراحی و ساخت دستگاه های داخلی و حتی بکارگیری دستگاه های خارجی و نیز روش های استخراج، فراوری و ساخت رعایت نمی شود. البته این موضوع عمومیت ندارد و همین الان هم تعدادی از شرکت ها محصولاتی با کیفیت بسیار خوب تولید می کنند ولی شرکت های زیادی هم هستند که به نظر من می توانند محصولاتشان را با کیفیتی بسیار بالاتر از چیزی که هم اکنون تولید می کنند، عرضه نمایند. متاسفانه در کشور ما به طور عمومی بسیاری از تولیدکنندگان و نه فقط صنایع و دست اندرکاران گیاهان دارویی اعتقاد عمیقی به بکارگیری علم و اصول علمی ندارند. ارتباط بین دانشگاه ها و مراکز علمی با صنعت در حد مطلوب نیست. شرکت ها حاضر نیستند برای استفاده از علم هزینه کنند، اگرچه به نظر من این کار اصلا هزینه کردن نیست بلکه یک نوع سرمایه گذاری است چون بکارگیری اصول علمی یعنی بالا رفتن کیفیت محصولات و سپس کسب سود و ارزش افزوده بیشتر.

کدامین کشورها در صنعت استحصال مواد موثره و فرآوری گیاهان دارویی در جهان پیشتاز و مطرح می باشند؟ آیا موسسات یا شرکت های خاصی را در آنها می شناسید که بتوان به عنوان الگوی توسعه صنعت فرآوری گیاهان دارویی ایران از آنها بهره برد؟
البته من صنایع فرآوری را در همه جای دنیا ندیده ام که بتوانم به این سوال پاسخ قطعی بدهم ولی می دانم برخی از کشورهای اروپایی مثل آلمان در تولید داروها و فراوده های مختلف دارویی، کانادا در تحقیقات مرتبط با یافتن مواد موثره خاص در گیاهان بومی و غیربومی اش برای درمان بیماریهای مختلف، فرانسه در استفاده از اسانس ها و عصاره های گیاهی در عطرسازی و صنایع آرایشی-بهداشتی و همچنین ژاپن چه در تحقیقات و چه در استفاده از فراورده های طبیعی می توانند الگوهای خوب و موفقی باشند.

بسیاری از دانشجویان شما در مقطع دکتری تاکنون به فرصت کوتاه مدت مطالعاتی خارج کشور رفته اند. تجارب این محققین جوان پس از بازگشت چه کمکی به صنعت گیاهان دارویی ایران می تواند داشته باشد؟
بسیاری از دانشجویان از فرصت مطالعاتی، بیشتر برای بالا بردن دانش خود در زمینه تحقیقاتی استفاده می کنند. فراهم بودن امکانات تحقیق، روان بودن ساز و کارها و کم بودن بوروکراسی در محیط های آموزشی و تحقیقاتی اروپایی و امریکایی، این دانشجویان علاقه مند و تشنه علم را به سمت صرف ساعت ها وقت در محیط آزمایشگاه و همکاری در یک یا چند پروژه تحقیقاتی سوق می دهد. گاهی هم دانشجویان از این فرصت مطالعاتی برای انجام قسمت هایی از تز دکتری خود استفاده می کنند. گرچه همه اینها تجربه های خوب و مفید هستند ولی کافی نیستند. این دانشجویان اگر در دوره کم نظیر فرصت مطالعاتی دوران تحصیل تلاش کنند تا حد امکان از کشت و صنعت ها، کارگاه ها و کارخانجات بازدید کنند و از آن مهمتر از ساز و کارهای حاکم، مسائل مدیریتی و نکاتی که باعث موفقیت آن کشورها در توسعه صنایع گیاهان دارویی شده است، اطلاعات کافی کسب کنند، بسیار بیشتر و بهتر می توانند تجارب خود را در بهبود وضعیت صنعت گیاهان دارویی در کشور بکار گیرند.

در پایان چنانچه تمایل دارید نکته دیگری را فراتر از این مصاحبه جهت درج در مستند مکتوب جشنواره بیان فرمایید، در خدمت تان هستیم.
به عنوان نکته آخر دوست دارم بیان کنم که انتظار محققین از ستاد توسعه فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی، حمایت جدی از تحقیقات کاربردی و حفظ تنوع زیستی گیاهان دارویی در کشور است. حمایت از شرکت های تولید کننده بسیار مهم و ضروری است که این ستاد و سایر ستادهای معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری به خوبی به آن می پردازند. این حمایت شاید باعث توسعه صنایع بشود ولی به تنهایی باعث بالا رفتن تنوع، کیفیت و بالا رفتن ارزش افزوده آنها و بالا بردن سهم کشور از تجارت جهانی نخواهد شد. تحقیقات باید بتواند پتانسیل گیاهان دارویی موجود در کشور را بخوبی بشناسد و تاثیر شرایط اقلیمی را بر مواد موثره و کیفیت و عملکرد گیاهان دارویی بررسی کند. باید بتواند گونه های قابل رقابت جدیدی را بر ای کشت و بهره برداری به صنایع معرفی کند. فرمولاسیون های جدیدی را پیدا کند و صدها کار ضروری دیگر که شرح آنها در این فرصت نمی گنجد. ستاد گیاهان دارویی متاسفانه حمایت از تحقیقات را در مجموعه کارهای خود کمرنگ کرده است. تحقیقات زمان بر و هزینه بر است و در شرایط فعلی کشور به آن بهای کافی داده نمی شود و این برای کشور ما خوب نیست. امیدوارم ستاد گیاهان دارویی در این سیاست خود تجدید نظر جدی داشته باشد.

Çankaya escort
Çankaya escort bayan
kızılay escort