اهمیت علم گیاهشناسی در مبحث گیاهان دارویی

با عرض سلام و تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، لطفا خودتان را معرفی بفرمایید.

اینجانب ولی ا.. مظفریان، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور هستم که به مدت ۳۶ سال در بخش گیاه شناسی مشغول به کار می باشم. قبل از اینکه موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به این شکلی که الان وجود دارد پایه گذاری شود، بنده در باغ گیاهشناسی ملی ایران مشغول به کار بودم که پس از انقلاب، باغ گیاهشناسی و در واقع بخش گیاهشناسی فعلی در موسسه ادغام شد و امروزه بصورت یک بخش از موسسه انجام وظیفه می کند ولی موسسه کوچکترین تاثیر منفی در خط مشی و اساسنامه باغ گیاهشناسی و بخش گیاهشناسی نداشته است و در حال حاضر همان شرح وظیفه و اساسنامه را ادامه می دهیم.

هدف اساسی ایجاد باغ گیاهشناسی و هرباریوم آن و همچنین کتابخانه بزرگ و کاملا علمی تخصصی آن که در ایران منحصربفرد است، شناسایی گونه های گیاهی ایران می باشد. بدون در نظر گرفتن اهداف کاربردی، هدف اولیه تاسیس این مجموعه انجام یک کار پایه ای در رابطه با شناخت گونه های گیاهی است. بدون هرگونه اغراق می توان گفت که از سال ۱۳۴۷ تا به اکنون این بخش تقریبا اکثر گونه های گیاهی ایران را شناسایی نموده است و اطلاعات بسیار خوبی در آن وجود دارد.

به عنوان یک گیاهشناس، لطفا بفرمایید که بطور کلی روند شناسایی یک گیاه چگونه است؟

شناخت در واقع بر اساس مقایسه یک شی ناشناس ویک شی شناخته شده بنا نهاده شده است. در سال ۱۷۵۳ که اولین حرکت های گیاهشناسی علمی شروع شد و لینه Carl von Linnaeus)) تصمیم گرفت که گیاهان را به روش دو اسمی نامگذاری کند، در کنارشان یک توصیف گیاهشناسانه برای آنها تعریف کرد که به این توصیف اصطلاحا شرح (Description) گفته می شود. این شرح بر اساس خصوصیات ریخت شناسی بنا نهاده شده و اندام های گیاهی و جزئیات ظاهری گیاه با اشیاء شناخته شده مقایسه گردیده است مثلا می گوئیم برگ این گیاه تخم مرغی یا دایره ای و یا بیضوی است و … . این واژه هایی که بکار برده شد، برای افراد شناخته شده است و تعریف مشخصی دارد. بنابراین وقتی می گوئیم برگی تخم مرغی است، شکل برگ بسادگی در ذهن مخاطب تداعی می شود. این اصطلاحات در علم گیاهشناسی به زبان لاتین است بطور مثال به تخم مرغی  می گوید Ovatus که البته این واژه خودش یک صفت است و به تبعییت از اسم، یازده حالت صرف را در زبان لاتینی دارد.

بنابراین شما برای گیاهشناس شدن، مخصوصا در ایران، باید زبان لاتینی را بیاموزید زیرا بنیان گیاهشناسی در ایران توسط افرادی بنا نهاده شده است که مطالب شان را به زبان لاتینی نوشته اند (در سالهای اخیر هر کشوری فلور گیاهی اش را به زبان خودش منتشر نموده است مثلا آمریکا، آلمان، فرانسه، روسیه و … . سابقا برای استفاده از فلور روسیه نیاز داشتیم که زبان روسی را بیاموزیم ولی چند سال پیش در مجموعه ای تحت نام برنامه ترجمه علمی در اسرائیل، فلور روسیه را به زبان انگلیسی ترجمه کرد).

مثلا ادموند بوآسیه (Pierre Edmond Boissier) که اولین فلور مدوّن را برای خاورمیانه و ایران تحت عنوان فلورا اورینتالیس (Flora Orientalis) تدوین کرده، به زبان لاتین آن را نگاشته است. بهمین دلیل پس از تاسیس دانشگاه تهران، دکتر احمد پارسا کتاب فلورا اورینتالیس را از زبان لاتین به زبان فرانسه ترجمه کرد زیرا در آن دوران، زبان فرانسه زبان روز تحصیلکرده های ایران بود. همچنین فلورا ایرانیکا (Flora Iranica) نیز توسط پرفسور رشینگر (Karl Heinz Rechinger) منتشر گردیده که به زبان لاتین می باشد. بنابراین یک گیاهشناس ایرانی باید بداند زبان لاتین چیست و با آن آشنایی داشته باشد. بنده برای سهولت کار محققین، فرهنگی را تالیف نموده ام که به پنج زبان لاتینی، انگلیسی، آلمانی، فرانسه و فارسی است تا معادل واژگان لاتینی را در این کتاب پیدا کنند.

وقتی گیاهشناس وارد طبیعت می شود و یک گیاه را بر می دارد و میخواهد آن را شناسایی کند، قطعا باید این گیاه ناشناخته را با گیاه شناسایی شده مقایسه نماید و لازمه ی این مقایسه، آشنایی با گیاهانی است که در مجموعه ی گیاهان ایران تعریف شده اند. در این کتاب ها گیاهان در تیره ها، جنس ها، گونه ها و … رده بندی شده اند و گیاهشناس باید با ویژگی های این دسته بندی ها آشنایی داشته باشید تا به نتیجه برسید. احاطه ی عمومی و کلی در مورد این تیره ها کار هر کسی نیست و بهترین راه این است که گیاهشناس با دانستن اصطلاحات علمی گیاهشناسی، نحوه استفاده از این کتاب ها را یاد بگیرد.

البته گاهی اوقات یک دانشجو صرفا نیاز به شناسایی چند نمونه گیاهی محدود برای انجام پژوهشی دارد که در اینجا باید از یک گیاهشناس کمک بگیرد و نیازی به یادگرفتن این مطالب نیست. ولی اگر شخصی بخواهد به این علم تسلط پیدا نموده و گیاهشناس شود، آشنایی با اصطلاحات گیاهشناسی و زبان لاتین جزو ملزومات آن است. نکته ای که وجود دارد اینکه: اگر گیاهشناس گیاهی را از طبیعت برداشت کرد و نتوانست با اطلاعات این کتاب ها آن را شناسایی کند، راه حل چیست؟ پس از اطمینان خاطر از اینکه در داخل کتاب های معرفی شده اطلاعات کافی در مورد این گیاه وجود ندارد یا اختلافاتی از لحاظ شکل و … وجود دارد، آن موقع می توان گفت احتمالا این یک گونه گیاهی جدید می باشد و بررسی های دقیق تری را باید انجام داد.

شما تابحال چندگونه گیاهی را برای اولین بار شناسایی کرده اید؟
من تابحال نزدیک به ۸۰ گونه گیاهی به دنیا معرفی کرده ام که در واقع مولف شان خودم هستم مانند Serratula khuzistanica (Mozaff.) Mozaff. و نزدیک به ۱۰۰ گونه هم برای ایران معرفی کرده ام که قبلا در نقاط دیگر جهان شناسایی شده بودند ولی اطلاعاتی در مورد رویش این گیاهان در ایران وجود نداشت. همچنین بنده دو جنس گیاهی جدید (Opsicapium Mozaff. و Kelussia Mozaff.) به جامعه جهانی معرفی نموده ام که کمتر در دنیا اتفاق می افتد و جنس گیاهی هم وجود دارد که به نام خود بنده نامگذاری شده است با عنوان Mozaffariania Pimenov&Maassoumi.

معمولا چون مرسوم نیست که افراد گونه های گیاهی را به نام خودشان ثبت کنند، بنده این گونه را جمع آوری و پس از اطمینان از جدید بودن آن، از دکتر پیمنوف و دکتر معصومی درخواست نمودم تا آن را به اسم من ثبت کنند که در انتهای نام علمی هم نام این دو استاد به عنوان مولف ذکر شده اند. در حدود ۱۸ گونه هم توسط دانشمندان مختلف به اسم بنده نامگذاری گردیده است، برای مثال (Astragalus mozaffariani Maasoumi). تعدادی از گونه های گیاهی که شناسایی کردم را به اسم منطقه مورد برداشت گیاه یا نام همکارانم ثبت نموده ام مثلا در حدود ۸ گونه را که برای اولین بار در جهان در استان ایلام شناسایی کردم به نام گونه ایelymaitica  ثبت شدند (برای مثال (Gypsophila elymaitica و یا مریم گلی بختیاری را به افتخار همکارم خانم دکتر جم زاد با نام علمی Salvia jamzadii Mozaffarian ثبت نموده ام.

از شناسایی کدام گیاه خاطره بیادماندنی تری دارید؟

در سال ۱۳۶۲ برای اولین بار من به استان هرمزگان، شهرستان بشاگرد رفتم و گیاه Pycnocycla bashagardiana را برای اولین بار شناسایی کردم و همچنین گیاه دیگری که بنده موفق به معرفی اش به جامعه جهانی شدم، گیاه Indigofera sinus-persica است که به نام خلیج فارس نامگذاری کردم تا نام خلیج فارس برای همیشه زنده بماند. شاید آن حسی که شما دنبالش هستید را من نتوانم به زبان بیاورم ولی تمامی گیاهان جلوه ای از ذات خداوند هستند. خداوند آن زیبایی هایی که باید در خلقت داشته باشد را به نوعی در دل این گیاهان نهاده است و شما هستید که این زیبایی ها را درک می کنید. بعلاوه به نظر من یک زیست شناس خیلی راحت تر می تواند به رمز و راز خلقت پی ببرد زیرا ویژگی هایی که سبب تمایز یک گونه از گونه دیگر می شود، آنقدر ظریف و در اوج زیبایی است که فقط یک زیست شناس می تواند آن را درک نماید.

تعداد دقیق کل گونه های گیاهی و گیاهان دارویی ایران چقدر است؟چه تعداد از آنها گونه انحصاری ایران هستند؟

در رابطه با تعداد جنس و گونه های گیاهی یک کشور هیچگاه نمی توان یک عدد ثابت و محض را بیان کرد. بطور مثال آقای دکتر رشینگر در سال ۱۹۶۳ در فلورا ایرانیکا تیره Convolvulaceae را جمع بندی و نگارش کرده است ولی از آن زمان به بعد فقط بنده دو گونه از جنس Convolvulus به این تیره در ایران اضافه کرده ام با نام های Convolvulus kurdestanicus و Convolvulus elymaiticus. آمار حدودی مشخص است ولی آمار دقیق و محض نمی توانیم ارائه کنیم. بطور مثال در فلورا ایرانیکا ۷۷۰۰ تا ۷۸۰۰ گونه گیاهی ایران معرفی شده است ولی از آن زمان تابحال در حدود ۳۰۰ گونه گون جدید به دنیا معرفی کرده ایم که بیشتر آنها توسط آقای دکتر معصومی و همکارانش انجام شده است. بنده و سایر همکارانم در این موسسه و همکاران مان در سایر نقاط کشور گونه های جدیدی را طی این سال ها به جهان معرفی کرده ایم و بنابراین عدد ۸۰۰۰ گونه گیاهی بعلاوه یا منهای ۳۰۰، عددی منطقی می باشد. در مورد تعداد گونه های گیاهی انحصاری ایران تقریبا می توان گفت که یک چهارم تمام گونه های گیاهی ایران، انحصاری کشور است یعنی نزدیک به ۲۰۰۰ گونه.

چطور شد کتاب شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران را تالیف کردید و هدف از آن چه بود؟

از سالی که اولین سمینار گیاهان دارویی توسط مسئولان دانشکده داروسازی دانشگاه تهران مانند دکتر محمود نجم آبادی برگزار شد (در ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ مقارن با اولین روز جنگ تحمیلی که فرودگاه مهرآباد بمباران شد)، کمبود دانش شناخت گیاهان دارویی در بین محققین گیاهان دارویی را حس کردم و معضلی که همواره وجود دارد این است که اسمی را می گوییم ولی مخلوق دیگری را نشان می دهیم. همین امروز هم وقتی در بازار گیاهان دارویی می خواهید بادرنجبویه یا بادرشبیmoldavica  Dracocephalum تهیه کنید، گیاه دیگری را به شما ارائه می کنند که Melissa officinalis یا فرنجمشک نام دارد. بنابراین شما به عنوان مصرف کننده آن خاصیتی که به دنبالش بودید را بدست نمی آورید و در نتیجه اعتقادتان به گیاه دارویی ضعیف می شود.

مهمترین دلیل من برای تالیف این کتاب، معرفی صحیح و تطبیق نام علمی با شکل گیاه دارویی بود و بهمین دلیل کتاب مصور می باشد. در این کتاب نزدیک به ۸۶۰ گونه از گیاهان ایران را به عنوان گیاه دارویی معرفی نموده ام و این گونه های گیاهی با سند علمی معتبر به عنوان گیاه دارویی در جهان مشخص شده اند. البته در این کتاب علاوه بر ۸۶۰ گونه گیاه دارویی، به حدود ۲۵۰۰ گونه گیاهی اشاره شده است که در بر گیرنده میوه جات، ادویه جات و گیاهان معطر می باشند و بسیاری از آنها برای اکثر مردم ناشناخته هستند چون با توجه به اقلیم متفاوت مناطق مختلف کشور، امکان دارد گیاهی که در استان سیستان و بلوچستان بروید را فرد ساکن استان آذربایجان تاکنون اصلا ندیده باشد. تمام تصاویر بجز تقریبا ۵۰ گونه توسط خود من از طبیعت تهیه شده است.

امروزه می بینیم که برخی افراد بدنبال بررسی منابع قدیمی و تطبیق آن با علم جدید هستند و در این میان با مشکل نام های قدیمی گیاهان دارویی و پیدا کردن معادل امروزی آنها مواجه می شوند. به نظر بنده بهتر است به جای اینکه بدنبال یک نام باشیم، به بررسی ترکیبات گونه های گیاهی و مقایسه با ویژگی های درمانی مورد نظر بپردازیم. طب سنتی ما، طب سنتی ایرانی به وسعت کشورهای اسلامی و خاورمیانه بوده است درحالیکه ایران امروز بسیار کوچکتر شده، بنابراین تعداد زیادی از گونه های گیاهی که در کتاب های قدیمی ذکر شده اند، ممکن است در ایران امروزی وجود نداشته باشند و فقط در کشورهای مجاوریافت شوند.

در ارتباط با گیاهان دارویی انحصاری ایران در اینجا نیاز است توضیح بدهم که ما نباید دچار یک اشتباه علمی بشویم. گیاهان دارویی گیاهانی هستند که از پراکندگی جغرافیایی زیادی برخوردار هستند. بنابراین در میان این ۸۶۰ گونه گیاه دارویی که بنده در کتابم معرفی کرده ام، تعداد گونه های انحصاری ایران شاید به ۱۰ عدد هم نرسد. مثلاAchillea eriophora  در جنوب ایران می روید و مردم در آنجا به عنوان گیاه دارویی از آن استفاده می کنند ولی وقتی به منابع خارجی مراجعه می کنید آنچنان اطلاعات علمی در مورد خواص دارویی آن مشاهده نمی کنید و تنها از روی گونه های مشابه اش که بومادران های دارویی می باشند، این گمان را می برید که این هم احتمالا خواص دارویی دارد. بنابراین شاید بتوانم بگویم که ما اصلا گیاه دارویی انحصاری ایران نداریم، ولی گیاه معطر انحصاری داریم، وقتی می توانیم یک گونه گیاه معطر انحصاری مثلNepeta binalodensis  را دارویی بنامیم که مواد موثره اش شناسایی شده و سپس در آزمایشات بالینی، اثرات درمانی آن مشخص و اثبات گردد. مثل ۷۰ گونه ی دیگر از جنس Nepeta در ایران وجود دارد که وقتی به منابع علمی مراجعه می کنید، تنها ۳ گونه از آنها دارای ویژگی های دارویی هستند.

البته ممکن است که گیاهانی در برخی از نقاط کشور توسط مردم به عنوان گیاه دارویی مصرف شوند ولی پایه و اساس علمی آن اثبات نشده است، بنابراین ما آنها را به عنوان گیاه دارویی معرفی نمی کنیم تا از لحاظ علمی کاملا اثبات شوند. در ارتباط با این سوال که چرا بسیاری از مردم گیاهان مختلفی را بعنوان دارو مصرف می کنند و بعضا نتیجه هم می گیرند در حالی که در منابع معتبر به آنها اشاره ای نشده، به نظر بنده مهمترین ویژگی که یک گیاه معطر و یا بعضا دارویی دارد، غیرسمی بودن آن می باشد زیرا اگر کشنده بود هیچکس جرات نمی کرد آن را مصرف کند. مثلا در جنگل تعداد زیادی قارچ وجود دارد ولی هیچ فردی آنها را نمی چیند چون احتمال می دهد سمی باشند. در مورد گیاهان دارویی معمولا چنین اتفاقی نمی افتد و یا دوز مصرف شان در اکثر اوقات آنگونه نیست که سبب مرگ شوند.

بنده در بررسی هایی که داشتم ۳۰۰ گونه گیاهی سمی را در بین ۸۰۰۰ گونه گیاهی ایران یافت نمودم که اینها بعضا به عنوان گیاه دارویی شناخته می شوند و بخشی از آنها برای انسان سمی هستند (برای مثال اغلب گیاهان مخدر سمی هستند ولیکن وقتی در مقیاس کم مصرف می شوند سمی نیستند) و برخی دیگر برای حیوانات. تعدادی از آنها به گونه ای هستند که اصلا انسان مصرف شان را نمی تواند تصور کند و چندان مورد توجه نیستند. بنابراین گیاهان دارویی معمولا در مقیاس کم، سمی نیستند و این جرات را به ما می دهند که به دلخواه مان آنها را مصرف نماییم. بنابراین آنچه ما به دنبالش هستیم، اطمینان بخشیدن به گیاهان دارویی است.

یکی از مشکلات صنعت گیاهان دارویی، بحث اشتباهات و همچنین تقلبات می باشد. با توجه به تخصص شما که میتواند این موضوع را در مراحل اولیه شناسایی کند، چه راهکارهایی برای جلوگیری از این موارد پیشنهاد می کنید؟

هیچ راهی وجود ندارد مگر اینکه آگاهی و دانش عمومی را بالا ببریم. امروزه در بسیاری از موارد، گیاهان دارویی وسیله امرار معاش افراد شده اند ولی در گذشته طبیب طب سنتی در راه رضای خالق یکتا به درمان مردم می پرداخت و افراد هم در حد بضاعت شان مبلغ یا کالایی را به او به عنوان دستمزد هدیه می دادند و حد مشخصی هم نداشت. امروزه بسیاری از دست اندکاران طب سنتی هیچ شناختی از گیاهان دارویی ندارند و صرفا بر اساس شنیده ها، یک اسم را تکرار می کنند. بنابراین تالیف کتاب های مصور که بخوبی این گیاهان را معرفی نمایند، یکی از راه های افزایش دانش عمومی می باشد و به نظر بنده باید ده ها کتاب همچون کتابی که من تالیف کردم توسط افراد متخصص نگاشته شود تا این مشکل برطرف گردد.

چنانچه در پایان این مصاحبه صحبتی دارید، لطفا عنوان بفرمایید.

وقتی به سابقه گیاهان دارویی ایران بر می گردیم، با وضعیتی که امروز حاکم است کاملا متفاوت می باشد. آن روزها بر اساس اعتقاد، یک گیاه، دارویی بود ولی امروزه برای امرار معاش، یک گیاه، دارویی می شود. مسئولان باید در رابطه با آمار و ارقام از واقعیت دور نشوند. وقتی یک نفر می گوید در ایران ۳۰۰۰ گیاه دارویی داریم، ملاکش چیست؟ از چه منبع و مرجعی استفاده می کند؟ یا مثلا وقتی می گوید تعداد گونه های گیاهی ایران از قاره اروپا بیشتر است، معیارش چیست؟ توصیه و خواهش بنده از دست اندرکاران طب سنتی در ایران، افزایش دانش شان در رابطه گیاهان است. سر و کار داشتن با زندگی مردم بدون دانش، امکان پذیر نیست. افراد مدعی طب سنتی که بر اساس شنیده ها در حال ساخت دارو هستند بدون اینکه اثرات آن داروها اثبات شده باشد، صلاحیت دخالت در امر پزشکی را ندارند. شاید در ابتدا نتایج خوبی هم حاصل بشود ولی کسی از پیامدهای آینده آن اطلاعی ندارد.

بطور کلی ما اگر بخواهیم در مبحث گیاهان دارویی به نتیجه ای برسیم، ابتدا باید پتانسیل های خودمان را بشناسیم و بدانیم چه گیاهانی در کشور داریم. نکته مهمی که دلم میخواست در این فرصت به آن اشاره کنم این است که “لازم نیست به همه گیاهانمان بگوییم دارویی هستند.” چنانچه مسئولان کشور تمایل دارند صادرات گیاهان دارویی رونق بگیرد و این گیاهان راهی برای کسب درآمد و بهبود وضعیت اقتصادی کشور باشد، باید روی تعداد معدودی از گیاهان دارویی شاخص کشورمان متمرکز شویم و پس از توسعه کشت و استحصال مواد موثره آنها، دارویی بسازیم که فقط به کشورمان اختصاص داشته باشد و همانطور که ما نیازمند هستیم برخی از داروها را از کشورهای مختلف وارد کنیم، آنها هم نیازمند داروی ما باشند.

منبع: مستند مکتوب دومین جشنواره ملی گیاهان دارویی فرآورده های طبیعی و طب سنتی

eryaman escort
eryaman escort bayan
escort eryaman